Puszcza Pyzdrska

Puszcza Pyzdrska to kompleks leśny zawdzięczający swoją nazwę faktowi, że blisko 1/6 jego obszaru stanowiła w latach 1387-1793 własność miasta Pyzdry. W średniowieczu granice puszczy były położone od zachodu, wschodu i północy między odcinkami rzek: Warty, Prosny i Powy, a od południa granica sięgała linii biegnącej poniżej miejscowości: Brudzew, Lipe, Jarantów, Zbiersk, Petryki, Kościelec i Kosmów. Był to obszar zagospodarowany rolniczo głównie po obrzeżach. Penetracja gospodarcza puszczy przebiegała przy trakcie biegnącym wzdłuż Prosny, który łączył Kalisz przez Pyzdry do Poznania i Gniezna oraz przy trakcie okrążającym wschodni skraj puszczy, który łączył Kalisz z Kruszwicą przez Konin. Środek leśnego obszaru przecinał prowadzący wzdłuż Czarnej Strugi trakt łączący Stawiszyn z Lądkiem z którego dokonywano penetracji gospodarczej idącej w głąb Puszczy Pyzdrskiej. Centrum puszczy było obszarem o niesprzyjających warunkach dla rozwoju rolnictwa ze względu na słabe ziemie lub bagna. Dopiero w XVIII wieku właściciele ziemscy oraz miasto Pyzdry, by zagospodarować lasy i bagna puszczy, zaczęli sprowadzać osadników olęderskich o wyznaniu ewangelickim pochodzących głównie z ówczesnych Niemiec. Powodem sprowadzania osadników była chęć podniesienia dochodów. Osadnicy zawierali umowy z właścicielem ziemi, które określały wysokość czynszu oraz gwarantowały im wolność osobistą.Wsie olęderskie miały własny samorząd, osadnicy korzystali z wolności handlu oraz swobody wyznaniowej co w okresie silnych zależności pańszczyźnianych pozostałych chłopów miało ogromne znaczenie. Dzięki tym przywilejom osadnicy potrafili zamienić największe nieużytki w kwitnące osady. Olędrzy wykarczowali i osuszyli ok. 50% puszczy tworząc 50 wsi z własnymi kościołami, szkołami i cmentarzami. Powstał typowy olęderski krajobraz kulturowy, na który składa się mozaika lasów, pól, łąk z rozrzuconymi pomiędzy nimi pojedynczymi zagrodami.

Rozwój tej wspólnoty brutalnie przerwała II Wojna Światowa. Olędrzy, którzy uznali Puszczę Pyzdrską za swoją małą ojczyznę i zgodnie współżyli ze swoimi polskimi sąsiadami zostali nagle poddani ideologicznej presji dwóch totalitarnych systemów politycznych. Najpierw hitlerowcy uznali ich na siłę za obywateli niemieckich ze wszelkimi płynącymi z tego faktu konsekwencjami (pobór do Wermachtu, przywileje przy obsadzaniu stanowisk, zachęcanie do przejmowania polskich gospodarstw, wyższe kartki na żywność). Gdy wojna zaczęła dobiegać końca i zbliżała się armia czerwona ok. połowy olędrów w obawie przed  Rosjanami wyjechało do Niemiec. Pozostali ci, którzy nie mieli sobie nic do zarzucenia oraz nie wierzyli propagandzie hitlerowskiej zapowiadającej, iż jeśli zostaną to staną się ofiarami represji. Jednak władza komunistyczna zarekwirowała cały ich majątek i wysiedliła ich nie dając nic w zamian (poza zachętą do wyjazdu do Niemiec).  W efekcie prawie wszyscy olędrzy wyjechali. Miejsce po nich częściowo zajęli ich polscy sąsiedzi. Wiele wsi się wyludniło, część pól zalesiono, a część uległa ponownemu zabagnieniu. Obszar przyjął nawet nazwę: „Wielkopolskie Bieszczady”.

 

Do naszych czasów na obszarze Puszczy Pyzdrskiej zachowały się spore kompleksy leśne o powierzchni ok.20000 ha. Teren puszczy przepleciony jest nitkami polnych dróg i kanałów, wydmami porośniętymi przez lasy i polanami wyciętymi niegdyś przez pierwszych osadników. Zachowało się także wiele tradycyjnych zagród wybudowanych z lokalnego budulca (glina, drewno i darniowa ruda żelaza) krytych strzechą. Jest tam wiele tajemniczych bagiennych uroczysk, ale i zakątków pełnych koloru, ciepła i specyficznej wiejskiej ciszy. Lasy puszczy  kryją w sobie nie tylko unikalne okazy flory (łąki słonolubne koło wsi Trzcianki, największe polskie paprocie zwane „długoszem królewskim” na Ciświckim Bagnie), naturalne lasy łęgowe nad piękną nieuregulowaną rzeczką Bawół,  czy okazy dębów o obwodach powyżej 7 metrów w Kotwasicach i Grodźcu.  Krajobraz puszczy urozmaicają liczne wydmy. Najpotężniejsze z nich ciągną się pomiędzy wsiami: Stara Ciświca i Lądek. Znajduje się na nich wieża widokowa, z której podziwiać można panoramę Puszczy Pyzdrskiej. Najlepsze miejsce z widokiem na dolinę Warty znajduje się we wsi Rataje, gdzie podczas powodzi Warta zamienia się w ogromne rozlewisko. Puszcza Pyzdrska obfituje w liczne bagna, z których największe występują w dolinie Czarnej Strugi. Faunę obszaru reprezentują  rzadkie gatunki ptaków (orzeł bielik, kania czarna, czarny bocian, biała czapla, rycyk, bekas, batalion), z dużych ssaków występuje jeleń, bóbr i wydra a okazjonalnie także wilk i łoś. Podążając tropem olędrów odkryjemy świat pełen tajemnic, do niedawna skazany na zapomnienie. Spotkamy porzucone pola i zagrody lub tylko ślady po nich, np. stare grusze lub krzewy bzu. W miejscach odosobnionych natkniemy się na tajemnicze cmentarze ewangelickie. Zadamy sobie pytania: kim byli ci ludzie, którzy zagospodarowali Puszczę Pyzdrską? Gdzie żyją ostatni świadkowie tamtych czasów? Czy można przywrócić pamięć tych miejsc?